Farklı Diller: Karmaşa mı, Mucize mi?[1]

Melis Tanık Sivri

Güney Amerikalı psikanalist Pablo Jimenez (2005), “Dillerin karmaşası ile dillerin mucizesi arasında” başlıklı makalesinde Babil ve Pentekost mitlerinden bahseder. Babil mitinde farklı diller ve coğrafi uzaklık, kişilerin birbirleriyle iletişim kurmalarını engelleyen bir lanet olarak betimlenir. İnsanoğlunun tarih boyunca birlik arayışı çabalarının başarısızlığa uğrayışının hikâyesidir bu. Pentekost miti ise insanların birbirlerini anlamalarında farklı dil, ırk, kültür ve coğrafi kökenlerin engel teşkil etmediğini ve tarihin insanoğlunun birleşimi yönünde evrildiğini vurgular. Bu iki mit, bir uçta mutlak bir iletişim kopukluğunu, diğer uçta ise dil üstü mükemmel bir anlayışı temsil eden iki nokta olarak konumlanır. Jimenez’ e (2005) göre analiz çalışması “Babil ve Pentekost mitleri” arasında, yani ” dillerin karmaşasıyla dillerin mucizesi” arasında salınır.

            Psikanalizin gelişip yayılmasıyla, Uluslararası Psikanaliz Birliği (IPA) Doğu ve Batı’yı bir araya getiren çok dilli ve çok kültürlü bir yapı haline gelmiştir. Bu da akla şu soruyu getirir: Farklı diller ve coğrafi uzaklık söz konusu olduğunda psikanalitik düşüncenin sürekliliği nasıl sağlanır? Uluslararası Psikanaliz Dergisi Yıllıkları tam da bu ihtiyaca cevap veren bir proje olarak ortaya çıkmıştır. Bildiğiniz gibi, psikanaliz kuramı Freud’un otoanalizini ve analizanlarıyla gerçekleştirdiği psikanaliz deneyimlerini temel alır ve bu deneyimler arasında Anna O. gibi farklı dillerin konuşulduğu vakalar da mevcuttur  (Jimenez, 2005) ancak psikanalizin kurucu metinleri Almancadır (Quinodoz, 2012). Bu nedenle, 1920 yılında Ernest Jones, psikanalizin İngilizce konuşan meslektaşlara da ulaşması amacıyla Uluslararası Psikanaliz Dergisini (IJP) kurar ve IJP Britanya Psikanaliz Cemiyetinin temel yayın organı haline gelir (Quinodoz, 2012). 1980’lerde dergiye İngilizce dışında farklı dillerden metinlerin kabul edilmesi ve bunların İngilizceye çevrilmesinin finanse edilişiyle IJP uluslararası bir nitelik kazanır. 2003 yılında IJP’nin eş-editörleri olan Paul Williams ve Glen Gabbard, yazarların çeşitliliğinin dergiyi uluslararası bir platforma taşıdığını, ama bu durumun okuyucular açısından geçerli olmadığını fark ederler. Okuyucu kitlesini dünyanın farklı bölgelerini de içine alacak şekilde genişletmek amacıyla derginin içeriklerinin İngilizce dışında başka dillere çevrilmesi gündeme gelir. Bunun üzerine, o zamanlar IJP Avrupa editörü olan İsviçreli psikanalist Jean-Michel Quinodoz Yıllıklar projesini Fransızcayla hayata geçirir  ve Avrupa Yıllıkları Baş Editörü olur. Fransızca Yılllığı, Almanca, İtalyanca, Portekizce, Türkçe, Rusça, Yunanca, Romence ve Çince Yıllıklar izler. 2016 yılından bu yana Avrupa Yıllıkları Baş Editörlüğünü , Uluslararası Psikanaliz Yıllığının (UPY) eski editörü, Yayın Kurulu üyemiz Nilüfer Erdem sürdürmektedir.

            Uluslararası Psikanaliz Dergisi Yıllıkları farklı dil, kültür ve kuramsal bağlılıklara sahip psikanalistlerin “sürekli” iletişim halinde olmalarını sağlar. Psikanaliz alanında çalışan ya da psikanalize ilgi duyan kişilerin çağdaş psikanalitik metinleri “kendi anadillerinde okumalarını” hedefler. Böylelikle özellikle Türkiye gibi psikanalizin yeni gelişmekte olduğu ülkelerde o ülkeye has, o ülkenin dilinin şekillendirdiği bir psikanaliz kültürünün yerleşmesine yardımcı olur.

Uluslararası Psikanaliz Yıllığı

2009 yılında yayın hayatına başlayan Türkçe Yıllık yılda bir kez yayımlanır ve her sayısı yaklaşık 10-12 makaleden oluşur. Yıllık makaleleri, yılda 6 sayı olarak yayımlanan IJP’deki makalelerden seçilir.

            Türkçe Yıllık’ın önemli özelliklerinden biri, Yayın Kurulunun analistler ve analist adaylarından oluşuyor olmasıdır. Kurul üyeleri, çevrilecek makaleleri seçer; çeviri, redaksiyon ve ikinci okuma gibi sorumlulukları üstlenirler. Yani metinlerin büyük bir çoğunluğu psikanaliz deneyiminden geçmiş kişiler tarafından çevrilir. Bu neden önemli? Borges terimleri bir dilden ötekine çevirirken o terimlere dair fikir sahibi olmaktan ziyade o deneyimin içinden geçmiş olmanın önemini vurgular (Priel, 2014). Araştırma nesnesi bilinçdışı olan psikanalizin kuram ve kavramları da kuramcıların yaşam deneyimlerinden, kişisel analizleriyle klinik pratiklerinin içinden doğmuştur. Psikanaliz terimleri okuyarak öğrenilmez; deneyimlenerek anlaşılır. Çevirmenlerin analiz sayesinde içselleştirmiş oldukları psikanalitik düşünme süreçleri çeviri sürecini de etkiler.

Geçtiğimiz on sene içinde Yıllığın sürekliliğini sağlamak pek kolay olmadı:

Yıllık Yayın Kurulu olarak derlemenin sürekliliğini sağlamada karşılaştığımız en önemli engel, satış rakamlarının yayınevlerinin hedeflediği rakamların altında kalması oldu. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Yıllığı yayımlayan üçüncü yayınevi ve sonunda “evimizi” bulmuş gibi hissediyoruz. Özellikle Yıllığı ilk çıkartmaya başladığımız yıllarda psikanalizin Türkiye’de yeni bir alan olması, Yıllık okuyucularının psikanalize merak duyan meslektaşlarla sınırlı kalması ve derlemenin yeterince tanıtılmaması satış rakamlarının arzu edilenden düşük olmasına neden oldu. 2015 yılında birlikte çalışmaya başladığımız Bilgi Üniversitesi Yayınları, özellikle sosyal bilimlerde Türkiye’ de bilgi dağarcığının artmasını ve Türkçe yayınların desteklenmesini hedefliyor ve hâlihazırda Türkçe psikanalitik kitap çevirileri yayımlıyordu. Bu sayede, Uluslararası Psikanaliz Yıllığı, Psike İstanbul Psikanaliz Kitaplığı serisinde hak ettiği yeri buldu.

Şunu da eklemem lazım, yayıneviyle ilgili endişelerimiz olduğu dönemlerde, derlemeyi yayımlayacak yayınevi bulamasak bile dergiyi elektronik ortamda çıkartmak konusunda mutabık kalmıştık. Derlemenin sürekliliğini sağlayan en önemli etkenlerden biri; baştan itibaren analist ve adaylardan oluşan yayın kurulu üyelerinin sabit kalışı ve ortak bir hedef için bir araya gelmiş olmalarıydı. Yıllığın psikanalizin Türkçede gelişmesine ve yaygınlaşmasına katkıda bulunacağını inanıyor ve ne olursa olsun yayına devam etmek istiyorduk.

Yıllığın sürekliliğini sağlama çabaları Türkçede psikanalize nasıl katkıda bulundu?

Öncelikle, Yıllık yayın kurulu üyeleri ve Psike İstanbul Derneği üyeleri işbirliğiyle bir Sözlük Komisyonu kuruldu. Sözlük komisyonunda Yıllık çevirileri sırasında İngilizceden Türkçeye çevrilen terimler tekrar ele alınıyor ve bunlar derneğin web sitesinde (http://www.psikeistanbul.org/psikanaliz-terimleri-sozlugu) yayınlanıyor. Dolayısıyla terimlerle ilgili tartışmalar sadece yayın kurulu üyeleriyle sınırlı kalmıyor, sonrasında analist ve adayların oluşturduğu daha büyük bir grupta da ele alınıyor. Ortak bir psikanaliz dili yaratmak ve Türkçe psikanaliz terimlerinin kullanımını yerleştirmek amacıyla derneğin tüm yayınlarında bu sözlüğün kullanılması öneriliyor. Sözlükte Fransızcadan Türkçeye ve Türkçeden Fransızcaya çevrilmiş terimler de bulunuyor.

Yayının sürekliliğini sağlamak ve ilgiyi arttırmak için attığımız bir başka adım ise her sayı için spesifik bir tema belirlemek oldu. Yayın Kurulu olarak şöyle bir yol izliyoruz: Belli bir tema belirleyip makaleleri buna göre seçmek yerine, yayın kurulu üyelerinin çevirmeyi arzu ettikleri makaleleri bir araya toplayıp, bunları birleştiren ortak temayı belirlemeye çalışıyoruz. Çünkü “çevirme arzusu” (Habip, 2009) bizim için ilk sırada geliyor. Böylelikle aynı tema üzerine farklı yazarların yazdığı metinler, o tema üzerine düşünmeyi derinleştiriyor ve bazı sayılarda geçmiş sayılarda yayımlanmış temalar üzerine yazılan bir makaleye yer vererek düşünce süreçlerinin sürekliğini sağlamış oluyoruz. Ya da aynı kuramcının farklı sayılarda farklı metinlerine yer verdiğimizde o kuramcının düşüncesinin gelişimini takip etmiş oluyoruz. Örneğin; 2011 Yıllığında “Dürtülerin Bağlanması ve Bağlanamamasında Nesnenin İşlevi” makalesiyle yer verdiğimiz Fransız çağdaş, psikanalitik kuramcı Rene Rousillon’ a, 2016 Yıllığında “Birincil Simgeleştirme Üzerine Çalışmaya Giriş” makalesiyle yeniden yer verdik.

Şimdiye kadar yayın kurulu üyelerinin çeviri arzularıyla şekillenen temalar sırasıyla: Psikanalizde Fransız Okulu (2014); Psikanaliz Eğitimi ve Sonrası (2015); Ölüm Dürtüsü (2016); Yıkım, Yeniden Yaratım ve Cinsellikler (2017) ve Çocuk ve Psikanaliz (2018) oldu. Ortaya çıkan temalara bakıldığında, 2015 yılında çevirmenlerin hazırlamaya başladığı sayının temasının ölüm dürtüsü olması herhalde bir tesadüf değildi. Çevirmeyi arzu ettiğimiz makaleler, içinde bulunduğumuz ülkeye has sosyo-politik koşullarla da belirleniyor. Örneğin 2017 yılı sayısında birçoğumuzun zihnini meşgul eden mülteci meselesine psikanalizin katkısını araştıran bir makaleye yer verdik.[2] Son yıllarda ülkemizde yaşanan istikrarsızlık, artan şiddet, düşünce ve ifade özgürlüğünün kısıtlanması ve birbiri ardına yaşanan terör olaylarıyla birlikte bir şeyler üretip düşünmek, olan biteni anlamlandırmaya çalışmak ve yaratıcı süreçlerin sürekliliğini korumak bizim için çok önemli bir hale geldi.

            Yıllığın sürekliliğini koruma çabası, bilimsel verimliliğin artmasına ve Türkçede özgün psikanalitik metinlerin yazılmasına da vesile oldu:

2014’ten bu yana “Uluslararası Psikanaliz Yıllığı Panelleri” düzenlemeye başladık. Panellerin amacı, yayın kurulu üyelerinin Yıllıkta yayımlanan bir ya da birkaç makaleden yola çıkarak psikanalitik bir meseleye dair bir metin yazıp sunmaları. Böylelikle Yıllık tanıtılıyor, çağdaş psikanalitik metinlerin Türkçede okunmaları teşvik ediliyor, hem de Türkiyeli analistler Türkçe psikanaliz alanına katkıda bulunmuş oluyorlar.

Bu panellerden ilkini Robinson Crusoe Kitabevi işbirliğiyle Salt Beyoğlu’nda gerçekleştirdik. Panelde, Andre Green’in Freud’un zaman ve bellek üstüne düşüncelerini ele aldığı metninden yola çıkarak toplumsal belleğin oluşumu ve gelişimi üstüne önemli sorular gündeme getirildi. Toplumsal alanda ortaya çıkan bastırma ve inkârın düşünce sürekliliğine ket vurması tartışıldı.[3]

Ulaşılan kişi sayısını artırmak amacıyla, sonraki panellerin Psike İstanbul’un Boğaziçi Üniversitesi’yle işbirliği içinde düzenlediği Psikanalitik Bakışlar Sempozyumu’ nun bir parçası olarak gerçekleştirilmesine karar verildi. 2016 yılındaki panelde, sürgündeki İranlı çağdaş sanatçı Shirin Neshat ile Fransız yazar /psikanalist Henry Bauchau’nun eserleri ayrılık teması bağlamında ele alındı.[4]

2017 yılındaki panelde Freud’un güncel kavramı, kavramın çağdaş psikanalizdeki yeri ve bunun klinik alandaki sonuçları incelendi. Ayrıca 2015-2016 yılları arasında toplumsal travma mağdurlarıyla çalışan meslektaşlara yönelik bir çalışma örneğinden yola çıkarak, bu tip çalışmalarda süpervizyon sürecinin üst-kapsayan işlevi ele alındı.

Son olarak, 2018 yılında Yıllığın 10. sayısını[5] kutlamak amacıyla düzenlenen panele çağdaş kadın sanatçı Selma Gürbüz’ ü davet ettik. Panelde Winnicott’ un annenin/ötekinin huzurunda yalnız kalma yetisi kavramı ele alındı. Sanatçının eserleri bu kavram bağlamında incelendi. Ayrıca sanatçıyla eserleri ve yaratıcılık sürecini konu alan bir söyleşi gerçekleştirildi.

Bu noktada, Yıllığın ilk sayısından itibaren psikanalizin edebiyat, sinema, çağdaş sanat, tarih, antropoloji gibi farklı alanlarla etkileşimi sonucunda ortaya çıkan metinlere yer verdiğimizi belirtmeliyim. Uygulamalı psikanaliz IJP’ nin her sayısında yer alan bölümlerden biri. Bunun yanı sıra IJP’ nin formatıyla uyumlu bir şekilde, her sayıda, Eğitim, Tartışmalar, Analist İşbaşında ve Editöre Mektuplar gibi farklı bölümleri temsil eden makaleleri de Yıllığa dahil etmeye çalışıyoruz.

Yıllığın 10. sayısı, Psike İstanbul adaylarının düzenlediği IPSO (Uluslararası Psikanaliz Çalışmaları Örgütü) etkinliğiyle de kutlandı. IJP Yönetim Kurulu Üyesi ve Tartışmalar bölümünün Editörü Rachel B. Blass, adaylarla “Psikanalitik Makale Yazımı Atölyesi” gerçekleştirdi. Etkinliğe Psike İstanbul ve İstanbul Psikanaliz Derneği adaylarının yanı sıra Belgrad Psikanaliz Cemiyetinden adaylar da katıldı.

Yıllık metinlerini psikanaliz formasyonuna entegre edebileceğimizi de düşündük: Çıkış noktamız, psikanaliz kuramının evrildiği noktaların Türkçede okunması ve Türkçe psikanaliz terimlerine aşinalığı arttırmaktı. Ayrıca, bunun psikanalitik düşünce ve yaratım süreçlerine katkıda bulunacağını, psikanaliz üstüne yazma arzusunu ortaya çıkaracağını umuyoruz. 

2017 yılından bu yana Psike İstanbul bünyesinde verilen psikanaliz formasyonunun bir parçası olarak “Uluslararası Psikanaliz Yıllığı Seminerlerini” düzenlemeye başladık. Her seminerde Yıllıkta yayımlanmış bir makale ele alınıyor ve gönüllü katılımcılarla birlikte makale derinlemesine çalışılıyor. Bunun yanı sıra, klasik psikanalitik metinlerden oluşan teorik seminer müfredatına Yıllıkta yayımlanan çağdaş psikanalitik metinleri de ekledik.

Son olarak, Yıllığın blog (https://psikanalizyilligi.com), Facebook (https://www.facebook.com/psikanalizyilligi) ve Twitter (PsikanalizYll) sayfaları olduğunu ve üye olunduğu takdirde, derginin geçmiş sayı içeriklerine ücretsiz olarak Psikanalitik Elektronik Yayıncılığı websitesi üstünden erişebileceğinizi hatırlatayım.

Metnime sanatçı Selma Gürbüz’ ün (Kişisel İletişim, 2018), dönüşüm ve sürekliliği, yarattığı etkileyici figürler üstünden tarif ettiği şu sözleriyle bitirmek istiyorum: “Yıllar önce kullanmış olduğum bir figür yıllar sonra değişime uğrayarak yeniden resmime giriyor. O da artık yeni bir figür benim için.Yeni bir hikâyeye, başka bir dünyaya ait… Geçmişte kullandığım bir figürü yeniden kullandığımda başka bir masala eklendiğini hissediyorum. Aynı zamanda hem kendime hem izleyiciye kendilerini hatırlatıyorlar. Başka bir hikâyenin içinde kendilerini yeniden bulup kuruyorlar.” Sanatçının bu sözleri, hem analizdeki aktarım sürecinde, hem de psikanaliz metinlerinin çevirisinde ortaya çıkan dönüşümleri çağrıştırıyor. Çeviri sürecinde, çevrilen dildeki sözcükler başka bir hikâyenin içinde kendilerini yeniden bulup kurarlar. Çevirmenin zorlu görevi, dillerin karmaşası ile dillerin mucizesi arasındaki salınımda okurun kendi anadiline ait, yılların deneyimini içinde barındıran ve dolayısıyla zengin çağrışımları olan sözcükleri bulup seçerken, bir yandan da metinlerarası sürekliliği sağlama çabası değil midir?

           Kaynakça

Habip, B. (2009). The birth of the Turkish Annual. Panel “Psychoanalysts translating             psychoanalysts today”. Panel on the Annuals of the IJP. 46. IPA Kongresi, Şikago.             (yayımlanmamış).

Jimenez, P. (2005). Between the confusion of tongues and the gift of tongues. Or            working as a psychoanalyst in a foreign language. International Journal of        Psychoanalysis, 85(6), 1365-77.

Priel, B. (2014). Yaratıcı çevirilerde ve analitik yorumlarda dönüşüm ve değişmezlik:     Borges ve Cervantes üzerine Bioncu bir okuma. (D. Yılmaz, Çev.), N. Erdem (Ed.).             Uluslararası Psikanaliz Yıllığı 2014: Psikanalizde Fransız Okulu içinde (s. 187-205),        İstanbul: Sel Yayıncılık.

Quinodoz, J.M. (2012). The European annuals of the International Journal of       Psychoanalysis: The benefits of linguistic diversity, International Journal of      Psychoanalysis, 93(1), 219-38.

Notlar

[1] Bu yazı, 11 Mart 2017 yılında gerçekleşen 2. Psikanaliz Yayıncılığı Günlerinde, Psikanaliz Dergiciliğinde Süreklilik panelinde sunulmuştur. Yazıda geçen bilgiler, Uluslararası Psikanaliz Dergisinin 100. sayısı ile Uluslararası Psikanaliz Yıllığının 10. sayısını kutladığımız bu dönemde güncellenerek basıma hazırlanmıştır.

[2] Bkz. Leuzinger-Bohleber, M., Rickmeyer, C., Tahiri, M., Hettich, N,Fischmann, T. (2017). Psikanalizin Güncel Mülteci Krizine Katkısı Ne Olabilir? ADIM ADIM’dan Ön Bildiriler: Bir “Ön Kabul Kampındaki” Mültecileri Destekleyen Psikanalitik bir Pilot Proje ve Travma Yaşayan Mültecilere Kriz Müdahaleleri. (M. Tanık Sivri, Çev.), N. Erdem (Haz). Uluslararası Psikanaliz Yıllığı 2017: Yıkım, Yeniden Yaratım ve Cinsellikler içinde, (s. 209-231). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

[3] Metni okumak isteyenler https://psikanalizyilligi.com/’dan ulaşabilirler.

[4] Yıllık panelleri için bkz.: Arduman, D. (Haz.). (2017). Ayrılık. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları; Keskinöz Bilen, N. (Haz.). (2018). Psikanaliz ve Göç. İstanbul: İthaki Yayınları.